Szczepanowski (Prus-Szczepanowski) Stanisław Antoni, pseud. Piast (1846–1900), inżynier, ekonomista, przemysłowiec naftowy, poseł do Sejmu Krajowego i Rady Państwa, działacz oświatowy i publicysta.
Ur. 12 (13 wg księgi chrztów paraf. rzymskokatol. w Kościanie) XII w Kościanie w Wielkopolsce, był najstarszym dzieckiem Jana Józefa Piotra Władysława (zob.) i Wandy z Poplińskich, córki Antoniego Poplińskiego (zob.), bratankiem Stanisława Ignacego (zob.). Miał brata Kazimierza, zmarłego w niemowlęctwie (przed r. 1859) na zapalenie opon mózgowych, oraz trzy siostry: Teofilę, żonę Wilhelma Smoluchowskiego, Benignę, zamężną z Wiktorem Wolskim, i Marię, żonę Henryka Jareckiego (zob.).
Od r. 1854 uczył się S. w gimnazjum w Chełmnie. W r. 1857 wyjechał do Austrii i do r. 1862 pobierał nauki w szkole realnej w Wiedniu. Następnie w l. 1862–4 pracował z ojcem przy budowie kolei Oravica–Bela Crkva–Báziás w Banacie. W r. 1864 wrócił do Wiednia, gdzie studiował m.in. chemię i technologię chemiczną na Wydz. Ogólnotechnicznym politechniki (Technische Hochschule). Wraz z m.in. Janem Franke i Alfredem Zagórskim założył tam w r. 1865 polskie ogólnoakademickie stow. «Ognisko»; w jego ramach działała komisja ekonomiczna do analizy stosunków gospodarczych Galicji, dla której S. zbierał dane z geologii i meteorologii tej dzielnicy. Zapoznał się wtedy z pracami Stanisława Staszica oraz z poglądami Henry Ch. Careya i Friedricha Lista, uznającymi zasady interwencjonizmu państwowego w gospodarce. Zaprzyjaźnił się z Robertem Biedermannem, pochodzącym z wiedeńskiej rodziny bankierów. W r. 1867 odbył podróż po Europie, m.in. zwiedził Włochy, gdzie szczególnie interesował się jednoczeniem państwa pod przewodnictwem Piemontu oraz rolą Camillo Cavoura w tym dziele. Od r. 1867 kontynuował studia z chemii i ekonomii w Paryżu, w École Centrale des Arts et Manufactures.
W r. 1869 podjął S. studia z technologii chemicznej i ekonomii w Londynie. Utrzymywał się z pracy w prywatnym laboratorium analizy żelaza, a od r. 1870, dzięki poparciu rodziny Biedermannów, był zatrudniony jako urzędnik Wydz. Przemysłu i Handlu Min. do Spraw Indii (India Office). W r. 1871 ukończył studia z dyplomem inżyniera. W India Office otrzymał stanowisko sekretarza Forbesa Watsona, szefa oddziału studiów nad surowcami Indii i ich gospodarczym wykorzystaniem, po czym pracował przez trzy miesiące w eksperymentalnej przędzalni bawełny India Office w Manchesterze. Na podstawie ksiąg i raportów byłej India Company opracował plany nawodnienia środkowych Indii pod uprawę zbóż i bawełny, statystykę przewidywanej produkcji oraz plan rozbudowy tamtejszych dróg i kolei. Plany te zrealizowano, co w dużym stopniu złagodziło stale występujący w tych prowincjach głód; dla S-ego stanowiło to dowód, że skrajnie zacofany kraj może szybko się podnieść dzięki odpowiedniej polityce inwestycyjnej. S. zapoznał się też z przemysłem Anglii, Szkocji i Walii oraz badał mechanizmy gospodarcze i systemy podatkowe niektórych krajów europejskich i pozaeuropejskich, m.in. Persji. Artykuły dotyczące tej problematyki publikował w londyńskim „Timesie”, którego został współpracownikiem. Wyjechał do Włoch, gdzie prowadził studia w Akad. Mleczarskiej w Mediolanie i zapoznawał się z włoskim przędzalnictwem lnu i konopi, oraz do Francji, gdzie zwiedzał fabryki włókiennicze i rolno-spożywcze. W r. 1873, w związku ze złym stanem zdrowia ojca, przebywał dłużej w Galicji; zbierał dane statystyczne o jej stanie gospodarczym i opracował pierwszą wersję pracy Nędza Galicji. Wrócił do Wielkiej Brytanii, gdzie w r. 1877 otrzymał brytyjskie obywatelstwo. Przyjął angielski styl życia; odbywał górskie wędrówki po Walii i Szkocji, uzyskiwał świetne wyniki w pływaniu, uprawiał boks. W r. 1878 odrzucił propozycję uczestniczenia jako ekspert w podróży ks. Walii Edwarda, syna królowej Wiktorii, do Indii. W r. 1879 osiadł na stałe w Galicji.
Uznając Galicję za polski Piemont, zamierzał S. odegrać rolę polskiego Cavoura; głównym celem stało się dla niego wydobycie kraju z zacofania przez rozwój gospodarczy, oparty na przemyśle naftowym. Na początku r. 1880 odbył trzymiesięczne studia z zakresu geologii Karpat i techniki eksploatacji ropy naftowej w Inst. Geologicznym w Wiedniu. Po powrocie wydzierżawił w maju t.r. w Słobodzie Rungurskiej (pow. kołomyjski) 400 morgów rządowego lasu; założył tam pierwszą w Galicji fabrykę maszyn górniczych oraz prowadził odwierty. Ok. r. 1880 napisał esej Farys-zwycięzca (Myśli o odrodzeniu narodowym, Lw. 1903), w którym nawiązując do poematu „Farys” Adama Mickiewicza, jako wzór bohatera współczesnego wskazał człowieka zdolnego w każdej dziedzinie życia do walki z biernością i rezygnacją. W lutym 1881 dowiercił się szybem «Wanda I» do dużych zasobów ropy i jeszcze t.r. uruchomił następne odwierty, każdy o wydajności 100–250 cetnarów ropy dziennie. Dn. 16 VI 1881 w katedrze we Lwowie poślubił Helenę Karolinę z Wolskich; małżonkowie zamieszkali w Słobodzie Rungurskiej. Tam założył t.r. Pierwsze Tow. Eksploatacji Nafty i Wosku Ziemnego. Na wystawie przemysłowej w Przemyślu w r. 1882 zdobył nagrodę za przekroje geologiczne i dzienniki wiertnicze. T.r. zakupił rafinerię w Grybowie, wyposażoną w najnowocześniejszą aparaturę amerykańską. W Peczeniżynie koło Słobody Rungurskiej wybudował w r. 1883 największą w Galicji rafinerię i przeniósł do niej aparaturę z Grybowa. Między Słobodą Rungurską a Peczeniżynem położył 13-kilometrowy rurociąg, a Peczeniżyn połączył z Kołomyją 23-kilometrową linią kolejową. Zorganizował firmę «Stanisław Szczepanowski i Spółka w Peczeniżynie», do której wniósł udziały bank Biedermannów. Zarówno tam, jak w Słobodzie Rungurskiej wybudował murowane osiedla robotnicze; założył też kasę oszczędności oraz kasę bracką, z której utrzymywano lekarza i mały szpitalik, a także wypłacano zapomogi i udzielano bezzwrotnej pomocy finansowej wdowom i dzieciom po zmarłych pracownikach. W opinii publicznej działalność S-ego stanowiła zaprzeczenie kapitalistycznego wyzysku. W r. 1884 wprowadził S. w wierceniach metodę kanadyjską, która skróciła czas i obniżyła koszty wydobycia; w rezultacie przyczynił się do rozpowszechnienia tej metody w Galicji i objęcia przez okręg kołomyjski prymatu w produkcji ropy (z czego 60% przypadało na Słobodę Rungurską). Do współpracy nakłonił przedsiębiorców naftowych z okręgu kołomyjskiego i stał się w r. 1884 jednym z założycieli największego w Galicji przedsiębiorstwa eksploatacji ropy: działającej w Słobodzie Rungurskiej spółki «Postulski–Szczepanowski–Wolfarth». Spółka ta nabyła, lub wydzierżawiła od rządu nowe obszary ziemi (7500 ha). S. zainicjował też powstanie 5 VI t.r. Kołomyjskiego Tow. Opieki i Rozwoju Przemysłu Naftowego; chroniło ono interesy przedsiębiorców naftowych i utworzyło giełdę w Kołomyi. Od początku istnienia Towarzystwa był jego prezesem; w styczniu 1885 doprowadził do jego połączenia z Krajowym Tow. Naftowym, w którym objął funkcję wiceprezesa. Przyczynił się do przeniesienia siedziby tego Towarzystwa z Gorlic do Jasła (1890), a następnie do Lwowa (1896).
S. umacniał równocześnie swą pozycję w środowisku lokalnym, m.in. utworzył w Kołomyi koalicję, która w r. 1885 doprowadziła do wybrania na posła do Rady Państwa rabina Józefa Samuela Blocha, a w wyborach samorządowych do odsunięcia skorumpowanej Rady Miejskiej. W styczniu 1886 został przewodniczącym Rady Nadzorczej kołomyjskiej Spółki Handlowej Rolniczo-Przemysłowej i za jej pośrednictwem doprowadził do reaktywowania działalności tamtejszego Kasyna Mieszczańskiego. Wspólnie z Sygurdem Wiśniowskim założył t.r. w Kołomyi dwutygodnik „Pomoc Własna”. Na jego łamach (R. 1: 1886 nr 2–4) ogłosił pracę Walka narodu polskiego o byt (Myśli o odrodzeniu narodowym, Lw. 1903); wobec zaostrzenia antypolskiej polityki rządu pruskiego wskazywał na możliwość reakcji patriotycznej i tym samym wyrwania polskiego społeczeństwa z apatii. W związku ze sprowadzaniem z Rumunii i Kaukazu nafty zaczernionej smołą jako ropy (na którą nie obowiązywało cło ochronne), S. w poł. l. osiemdziesiątych interweniował z ramienia Krajowego Tow. Naftowego w Wiedniu o wdrożenie mechanizmów ochrony rodzimych producentów. Wobec odmowy interwencji rządu, zasłaniającego się brakiem metody odróżnienia ropy od nafty, przyczynił się do utworzenia zespołu pod kierownictwem Bronisława Radziszewskiego, który opracował łatwą metodę rozróżniania obu substancji. W związku z dalszą biernością władz, S. odwołał się do opinii publicznej, publikując artykuł W sprawie nafty („Gaz. Narod.” 1886 nr 168 ), w którym winą za brak reakcji obarczył przede wszystkim ministra skarbu Juliana Dunajewskiego. Własnym nakładem wydał też broszurę Nafta i praca. Złoto i błoto (Lw. 1886), przedstawiając prócz memoriałów, wyjaśnień i replik także skalę przemian w Galicji, spowodowanych zwłaszcza rozwojem przemysłu naftowego. Działania S-ego oraz akcja Koła Polskiego w Radzie Państwa doprowadziły ostatecznie do wprowadzenia ceł gwarantujących opłacalność produkcji przemysłowcom galicyjskim. Jako kandydat demokratów skupionych wokół krakowskiego dziennika „Nowa Reforma” S. wygrał 17 VI 1886 wybory uzupełniające do Rady Państwa z kurii większej własności ziemskiej okręgu stryjskiego. Wstąpił do Koła Polskiego i wraz ze Stanisławem Wysockim doprowadził do utworzenia w nim większości liberalno-demokratycznej, złożonej z umiarkowanych demokratów i części konserwatystów; okazała się ona jednak nietrwała. W całej kadencji zabrał głos (głównie w sprawach ekonomicznych) jedynie kilka razy; mimo to doprowadził w r. 1887 do wprowadzenia obniżki taryf kolejowych dla nafty, całego przemysłu i rolnictwa. Na wystawie przemysłowej w Krakowie w r. 1887 otrzymał nagrodę za najlepszą gatunkowo naftę z rafinerii w Peczeniżynie.
W styczniu 1888 opublikował S. dedykowaną swym wyborcom książkę Nędza Galicji w cyfrach i program energicznego rozwoju gospodarstwa krajowego (Lw., wyd. 2, Lw. 1888). Na podstawie obszernych danych statystycznych zanalizował niski poziom gospodarki galicyjskiej w porównaniu z pozostałymi zaborami i innymi krajami. Przyczyn tego stanu rzeczy doszukiwał się w rolniczym charakterze dzielnicy, wadliwej strukturze społecznej, przeludnieniu, fatalnej wydajności i jakości pracy oraz nadmiernej konsumpcji, głównie właścicieli ziemskich. Wskazywał na rozrost biurokracji oraz tłumienie inicjatyw, samodzielności i społecznej kontroli, powodujące powszechne odsuwanie się od odpowiedzialności za sprawy publiczne. Podkreślał rolę negatywnych cech narodowych: zachłanności, niedbalstwa, egoizmu. Wyjściem z sytuacji mogło być wg niego poszerzanie samodzielności prowincji drogą modernizacji jej struktury gospodarczej: zmiana stosunków własności w rolnictwie (parcelacja majątków i tworzenie wydajniejszych średnich gospodarstw rolnych) oraz rozwój przemysłu począwszy od lekkiego, niewymagającego dużych nakładów (ceramicznego, drzewnego, przetwórstwa płodów rolnych) do kapitałochłonnego – ciężkiego i wydobywczego. Procesom tym powinna towarzyszyć rozbudowa systemu komunikacyjnego i reforma instytucji kredytowych. Ważne zadanie w modernizacji kraju wyznaczał też oświacie; domagał się zmiany programów edukacyjnych. Równocześnie konsekwentnie postulował odrodzenie moralne narodu oraz stworzenie w Galicji klimatu dla pracy organicznej. Książka od razu zdobyła wielki rozgłos; w ciągu dwóch tygodni wykupiono nakład 1 tys. egzemplarzy. Do jej spopularyzowania przyczyniły się też liczne przychylne, a nawet entuzjastyczne recenzje, m.in. Józefa Rogosza („Ateneum” T. 1: 1888 z. 3), Ludwika Straszewicza (tamże T. 2: 1888 z. 1) i Witolda Załęskiego („Niwa” T. 33: 1888), oraz krytyczne i negatywne, m.in. Tadeusza Pilata („Uwagi nad książką p. Stanisława Szczepanowskiego pod napisem Nędza Galicji”, „Bibl. Warsz.” 1888, odb. W. 1888), Józefa Kleczyńskiego („Stan ekonomiczny Galicji”, „Przegl. Pol.” T. 88: 1888 z. 2) i Antoniego Molickiego („Odpowiedź Panu St. Szczepanowskiemu na jego «Nędzę Galicji»”, Kr. 1890).
Również w r. 1888 włączył się S. w toczącą się w całej monarchii austro-węgierskiej dyskusję o podatku gorzelnianym. Opublikował w tej sprawie serię artykułów pt. Nowa ustawa gorzelniana w świetle cyfr i faktów („Gaz. Narod.” 1888 nr 68–82), po raz kolejny oskarżając min. Dunajewskiego i jego administrację o działanie na szkodę dominujących w Galicji niewielkich gorzelni rolniczych. Problematykę tę kontynuował w broszurze Wódka i propinacja (Lw. 1888), wskazując na skutki polityczne, ekonomiczne i społeczne dalszego utrzymywania monopolu propinacyjnego. Argumenty S-ego, wykorzystane przez Koło Polskie, przyczyniły się do modyfikacji ustawy rządowej i zapewnienia dochodowości gorzelni galicyjskich. W kwietniu 1889 przystąpił S. oficjalnie do Stronnictwa Demokratycznego i szybko stał się jednym z jego przywódców. Dn. 4 VII t.r. został wybrany na posła do Sejmu Krajowego z okręgu Drohobycz. T.r. zrzekł się obywatelstwa brytyjskiego. W Sejmie należał do lewicy demokratycznej, wraz z Adamem Asnykiem, Ottonem Hausnerem, Tadeuszem Rutowskim, Tadeuszem Romanowiczem i Teofilem Merunowiczem. Działał w komisjach stałych: górniczej, przemysłowej, kolejowej, budżetowej i szkolnej, oraz specjalnych, pracujących okresowo: wyborczej, propinacyjnej i adresowej. Ogółem w Sejmie Krajowym wygłosił kilkadziesiąt przemówień, które dotyczyły głównie spraw ekonomicznych i oświatowych. Dążąc do uzdrowienia skarbu Galicji przyczynił się do uchwalenia konwersji długu indemnizacyjnego (rozłożenie na dłuższy czas spłat odszkodowań z tytułu zniesienia pańszczyzny). Zabierał głos w sprawie miejscowego przemysłu, m.in. domagał się partycypacji rządu wiedeńskiego w kosztach badań geologicznych i poszukiwania węgla, a także ograniczenia importu soli potasowych z Niemiec przez wznowienie ich wydobycia w rządowej kopalni w Kałuszu. W dziedzinie przemysłu naftowego postulował tworzenie i dofinansowanie z funduszu krajowego szkół górniczych, objęcie systemem stypendialnym polskich studentów w akademiach górniczych oraz utworzenie w lwowskiej Szkole Politechnicznej Katedry Górnictwa Naftowego i Wosku. Przedstawił szereg konkretnych rozwiązań dotyczących rolnictwa i leśnictwa (melioracja pól, regulacja rzek i potoków, dostęp do nawozów, rozwinięcie hodowli, zwiększenie środków kredytowych). Dążył do rozbudowy sieci kolejowej Galicji i przyczynił się do upaństwowienia Kolei Arcyksięcia Karola Ludwika, łączącej Lwów z Podwołoczyskami; zagadnieniom tym poświęcił pracę O wpływie tanich komunikacji na rozwój ekonomiczny kraju (Lw. 1890). Uznając zależność położenia materialnego społeczeństwa od poziomu jego wykształcenia, prowadził systematyczną akcję uzdrowienia galicyjskiej oświaty; domagał się odejścia od wzorów niemieckich i powrotu do narodowej tradycji z czasów KEN, postulował powszechną szkołę ludową i jednolitą szkołę średnią, dającą prawo studiowania na uniwersytetach i uczelniach technicznych. Jego wniosek z 28 III 1892, postulujący solidarne rozłożenie powinności szkolnych między gminę a obszar dworski, spotkał się ze zdecydowanym oporem konserwatywnej większości sejmowej oraz ostrą krytyką posłów, Dawida Abrahamowicza i Mikołaja Antoniewicza. Jednak w r. 1896 propozycja S-ego została w wersji zmodyfikowanej zgłoszona przez Stanisława Badeniego i przyjęta jako ustawa „O kosztach zakładania i utrzymania szkół ludowych”.
Równocześnie prowadził S. w dalszym ciągu szeroką działalność społeczną. Dn. 4 VI 1889 został członkiem rzeczywistym lwowskiej Izby Handlowo-Przemysłowej, dla której już wcześniej opiniował projekty ustaw i rozporządzeń gospodarczo-celnych. Działał w jej komisjach kolejowej i statystycznej, a także jako jej przedstawiciel wchodził w skład Rady ds. Ceł – organu doradczo-konsultacyjnego ministra handlu rządu austriackiego, Rady ds. Opodatkowania Olei Mineralnych funkcjonującej w Min. Skarbu oraz Państw. Rady Kolejowej. T.r. założył Galicyjskie Tow. Akcyjne dla Przemysłu Naftowego jako porozumienie polskich przedsiębiorców naftowych w celu samopomocy w prowadzeniu wierceń i naftowych inwestycji. Na XV Walnym Zgromadzeniu Związku Stowarzyszeń Zarobkowych i Gospodarczych we Lwowie został 1 XII wybrany na jego prezesa; wygłosił wówczas referat O asocjacji w przemyśle. Wielokrotnie zabierał głos w sprawie gospodarki galicyjskiej, m.in. wygłaszając referaty na Zjazdach Prawników i Ekonomistów: II we Lwowie (12–14 IX 1889) O stosunkach ekonomicznych w Galicji (rkp. w B. Jag., spuścizna Szczepanowskich i Szumanów z darów G. Czyżewicz) i III (jako jego wiceprzewodniczący) w Poznaniu (11–14 IX 1893) O postępie ekonomicznym i społecznym w Galicji od czasu zaprowadzenia samorządu („Ekonomista Pol.” T. 16: 1893). W l. 1890–4 był członkiem komitetu redakcyjnego miesięcznika „Ekonomista Polski”, związanego z galicyjskimi demokratami.
Z powodu zajęć parlamentarnych i publicznych S. mniej uwagi poświęcał kierowaniu swymi przedsiębiorstwami. Nieścisłości kontraktowe i działalność wspólników doprowadziły już pod koniec l. osiemdziesiątych do wyrugowania S-ego ze Słobody Rungurskiej i przejęcia rafinerii w Peczeniżynie przez bank Biedermannów. W pow. kołomyjskim w rękach S-ego pozostały jedynie dwie deficytowe kopalnie węgla brunatnego w Myszynie i Dżurowie, choć S. do końca życia wierzył w ich bogate złoża, a nawet doprowadził do nich kolejki wąskotorowe z Kołomyi. Nie rezygnował też z przemysłu naftowego i inwestował w dalsze kopalnie, m.in. w Równem i Wietrznie w pow. krośnieńskim (1887–9), Kosmaczu w pow. kosowskim (1889), Siarach pod Gorlicami (1889–94), Synowódzku Wyżnim w pow. stryjskim (1894–6). Ze zmiennym szczęściem prowadził wiercenia w Bitkowie (pow. Bohorodczany), Grąziowej (pow. Stary Sambor), Majdanie (pow. Nadwórna), Urożu, Truskawcu i Uryczu (pow. Drohobycz), Paszowej (pow. Lesko) i Starzawie (pow. Dobromil). Natomiast prowadzone od r. 1888 odwierty systemem kanadyjskim w Schodnicy pod Borysławiem okazały się niezwykle ropodajne (kilkanaście wagonów ropy dziennie) i S., wspólnie z Henrykiem Winiarzem, uruchomił piętnastokilometrowy rurociąg do Borysławia. Powstało wówczas powiedzenie, że «za Łukasiewicza wydajność kopalni liczyło się na garnce, od odkrycia przez Szczepanowskiego Słobody Rungurskiej na beczki, a po odkryciu Schodnicy na wagony».
Dn. 4 III 1891 ponownie kandydował S. do Rady Państwa, tym razem z kurii miejskiej we Lwowie, jednak mandat uzyskał w odbywających się dwa dni później wyborach z kurii izb handlowych i przemysłowych, jako kandydat lwowskiej Izby Handlowo-Przemysłowej. W nowej kadencji Rady Państwa należał do wyróżniających się parlamentarzystów. Reprezentował Koło Polskie w czterech stałych komisjach: budżetowej, ekonomicznej, górniczej i kolejowej oraz był posłem sprawozdawcą w dwóch komisjach nadzwycz., powołanych do reformy waluty austriackiej i wprowadzenia ustaw wyjątkowych w Czechach. Interesując się pracami ogólnopaństwowymi, był kilkakrotnie sprawozdawcą generalnym austriackiego budżetu i opiniował wydatki ważniejszych resortów monarchii (ministerstw skarbu, handlu i kolei). Wielokrotnie zabierał głos w sprawie nowych rozwiązań w zakresie kolei, żeglugi, podatków, znaków towarowych, kas brackich i zaliczkowych oraz traktatów handlowych. Jako deputowany galicyjski często też podnosił sprawy krajowe, m.in. zwracał uwagę na obowiązujący w Galicji niesprawiedliwy system podatkowy i niewielki budżet, wykazywał że Galicja jest najbardziej upośledzoną pod względem długości linii kolejowych prowincją monarchii, sugerował obniżenie taryf komunikacyjnych i wprowadzenie nowych rozwiązań własnościowych na kolei. Aktywny w Kole Polskim, liczył na zajęcie czołowego miejsca w jego prezydium. Gdy jednak w kwietniu 1894, po śmierci prezesa Koła Atanazego Benoe, otrzymał zaledwie jeden głos poparcia na tę funkcję, nie przyjął propozycji objęcia wiceprezesury Koła. W r. 1895 został ponownie wybrany do Sejmu Krajowego, tym razem z okręgu Kołomyja.
Razem z Asnykiem, Romanowiczem, Janem Matejką, Ernestem Adamem i Franciszkiem Stefczykiem był S. założycielem Tow. Szkoły Ludowej, powstałego w maju 1891 w Krakowie; wygłaszał w nim odczyty, m.in. O potrzebie kursów ludowych (listopad 1897). W r. 1892 został członkiem Rady Muz. Narodowego w Rapperswilu i wraz z Zygmuntem Miłkowskim, Augustem Sokołowskim i Erazmem Jerzmanowskim pracował w komisji kontrolującej wydatki i dochody tej placówki. We wrześniu t.r. na III Krajowym Zjeździe Kupców i Przemysłowców we Lwowie wystąpił z referatem O reformie podatkowej w państwie austriackim („Ekonomista Pol.” T. 12: 1892), a w lipcu 1894 na III Zjeździe Techników Polskich we Lwowie wygłosił referat O potrzebie wielkiego przemysłu w Galicji. Sukcesy wiertnicze dzielił od r. 1893 z krewnymi żony: Kazimierzem Odrzywolskim (mężem jej siostry, Zofii) i Wacławem Wolskim (jej bratankiem); zawiązali oni spółkę, której S. odstąpił część dzierżawionych terenów. Na powszechnej Wystawie Krajowej w r. 1894 we Lwowie został S. przez komitet wystawy wyróżniony dyplomem honorowym za nowatorskie i plastyczne urządzenie ekspozycji (próbki ropy, destylaty rafineryjne, maszyny i urządzenia używane w kopalni węgla brunatnego oraz odwiercony na terenie wystawowym 500-metrowy szyb), a przez izby handlowo-przemysłowe złotym medalem za eksport wyrobów krajowych i skuteczną konkurencję z towarami importowanymi. Gdy t.r. Galicyjska Kasa Oszczędności, kredytująca działalność przemysłową S-ego, zażądała (po kontroli władz krajowych) natychmiastowej spłaty długu (2 mln złr.), S. stanął w obliczu bankructwa. Musiał sprzedać kopalnię w Schodnicy wiedeńskiemu Anglobankowi (za 1 mln złr.), na miesiąc przed wywierceniem rekordowego szybu «Jakub» o wydajności 50–60 wagonów ropy dziennie (wartość kopalni wzrosła wtedy do 15 mln złr.). Próbując się ratować, wykupił t.r. węgierski patent Jofa Polkego na beczki bezklepkowe i założył Akcyjne Tow. Fabryki Beczek Polkego, posiadające fabryki w St. Lorentz pod Budapesztem i Peczeniżynie (dzienna produkcja 160 beczek każda). Mimo to od bankructwa uratowało S-ego dopiero poręczenie Wolskiego i Odrzywolskiego (550 tys. złr.). W konsekwencji jednak ich spółka zaczęła od niego stopniowo przejmować kopalnie wraz z kadrą wiertniczą. Jako przedsiębiorca naftowy S. przestał się liczyć.
Od r. akad. 1894/5 wchodził S. w skład komisji do przeprowadzania egzaminów państwowych na Wydz. Chemii Technicznej Szkoły Politechnicznej we Lwowie. W celu ochrony interesów producentów krajowych powołał w r. 1895 we Lwowie wspólnie z Augustem Gorayskim Związek Galicyjskich Producentów Ropy «Ropa». T.r. był członkiem komitetu redakcyjnego dwutygodnika polityczno-literackiego „Przełom”, wydawanego w Wiedniu przez Włodzimierza Lewickiego, a od listopada 1896 wchodził w skład komitetu redakcyjnego miesięcznika „Nafta”, wydawanego we Lwowie przez Krajowe Tow. Naftowe. W l. 1896–8 zabiegał bezskutecznie o utworzenie w Krakowie Akad. Górniczej. W publicystyce l. dziewięćdziesiątych odchodził stopniowo od problematyki ekonomicznej. Wygłaszał odczyty na tematy historyczne, m.in. O Liceum Krzemienieckim (20 III 1891 we Lwowie) oraz O powstaniu styczniowym (w styczniu 1897 w Schodnicy). W publikowanych na łamach „Ekonomisty Polskiego” pracach Słowo o polityce czynów (T. 4: 1890, O samodzielności kraju, Lw. 1912) i Narodowe Stronnictwo Demokratyczne w Galicji wobec zadań chwili obecnej (T. 5: 1891, osobno Lw. 1891) przedstawił swe poglądy polityczne, w praktyce realizowane już wcześniej w czasie jego działalności parlamentarnej. Jako jeden z przywódców Stronnictwa Demokratycznego krytykował galicyjskich konserwatystów, zarzucając im programowy lojalizm, oportunizm, brak zdecydowania, szukanie oparcia w obcych wpływach i dyplomacji. Własnemu Stronnictwu wytykał jednak dorywczość i niekonsekwencję oraz proponował mu politykę czynu, opartą na śmiałych inicjatywach ekonomicznych. Był zwolennikiem równouprawnienia stanów, narodowości i wyznań, m.in. przeciwstawiał się nietolerancji wobec Rusinów i Żydów, których chciał włączyć do budowy galicyjskich instytucji samorządowych i przemysłowych. Uznając, że wzbudzanie egalitaryzmu w kraju o niedoborze dóbr materialnych prowadzi do zaniku odpowiedzialności za własny los i ogranicza wolność gospodarczą jednostki, krytykował ideologię socjalistyczną. Doceniał rolę Kościoła katolickiego w historii Polski, zwłaszcza w okresie niewoli, ale propagował ideę Kościoła powszechnego, otwartego, przystosowanego do wymogów współczesnych, a przy tym czerpiącego wartości z innych wyznań, zwłaszcza z protestantyzmu, podkreślającego etos pracy. Na II Zjeździe Literatów i Dziennikarzy (12 VII 1894 we Lwowie) wygłosił referat O potrzebie swojskiego kierunku w literaturze polskiej (Myśli o odrodzeniu narodowym, Lw. 1903); uznał w nim prymat funkcji wychowawczej literatury, jej siły moralnej, pobudzającej do czynów patriotycznych. W opublikowanym w „Przełomie” (R. 1: 1895 nr 2–3) artykule Racjonalizm narodowy (Myśli o odrodzeniu narodowym, Lw. 1903), będącym reakcją na pamflet „Rzecz o roku 1863” (Kr. 1894–5) Stanisława Koźmiana, postulował, by «naprzód dokonać zmiany wewnętrznej narodu, wytworzyć nową rasę ludzi dzielniejszych od narodów nas otaczających», a wtedy «jedność i niepodległość narodowa spadnie jak dojrzały owoc z drzewa historii». Program ten, sytuujący się między socjalizmem a nacjonalizmem, odwoływał się do tradycji romantycznej i mesjanistycznej, zwłaszcza do twórczości Mickiewicza.
Pod koniec r. 1895 doprowadził S. do założenia, wydawanego od stycznia 1896 we Lwowie, liberalno-demokratycznego dziennika „Słowo Polskie”. Od 26 III 1897 był jego wydawcą; dzięki wprowadzonym zmianom organizacyjnym i programowym przekształcił go wkrótce z gazety lokalnej w największy dziennik galicyjski. W dn. 28 III – 14 VI t.r. opublikował tu pod pseud. Piast cykl kilkunastu artykułów pt. Idea polska wobec prądów kosmopolitycznych (osobno Lw. 1901). Definiując naród jako wspólnotę o charakterze więzi psychicznej i historycznej, dostrzegał polskie rozdarcie między powinnościami zbiorowości a codzienną rzeczywistością, w której panują takie zjawiska, jak niezgoda, hazard, życie na kredyt, czy patriotyzm na pokaz. Twierdził, że do upadku Polski przyczyniły się w większym stopniu negatywne cechy rodaków, niż przemoc sąsiadów. Wskazywał na konieczność transformacji społecznej, polegającej na powiązaniu ideałów narodowych z życiem codziennym. Wzywał do umacniania polskości nie czynem zbrojnym, lecz odrodzeniem moralnym, dokonującym się przez przeobrażenie wewnętrzne jednostki, kształcenie charakterów młodego pokolenia, rozbudzanie energii twórczej i upowszechnianie etosu pracy. Łącząc pierwiastki romantyzmu i pozytywizmu, starał się określić nowy typ duchowości – rdzennie polskiej, lecz zespolonej z uniwersalnymi prądami europejskimi. W opublikowanym w „Słowie Polskim” (1898 nr 40) artykule Dezynfekcja prądów europejskich (Myśli o odrodzeniu narodowym, Lw. 1903), stanowiącym reakcję na ogłoszony na tych łamach (1898 nr 37) szkic „Gabriel d’Annunzio” autorstwa Tadeusza Konczyńskiego, gwałtownie zaatakował «guano literackie» współczesnej literatury zachodnioeuropejskiej, zwłaszcza twórczość Emila Zoli, i przeciwstawił mu tradycje polskiej literatury romantycznej. Artykuł ten stał się przedmiotem jednej z najgłośniejszych polemik okresu Młodej Polski; tezy S-ego podtrzymał Marian Zdziechowski w odczycie „Spór o piękno”, wygłoszonym 1 IV 1898 w Krakowie, atakowali je natomiast t.r. publicyści krakowskiego „Życia”: Ludwik Szczepański („Sztuka narodowa”, nr 9–10) i Artur Górski („Młoda Polska”, nr 15–19). W dn. 18–23 X opublikował S. w „Słowie Polskim” artykuł Nieproszone odpowiedzi na zapomniane pytania. Aforyzmy o wychowaniu dla użytku krajowej ankiety szkolnej (osobno Lw. 1898, później wznawiany pt. Aforyzmy o wychowaniu, m.in. w: Myśli o odrodzeniu narodowym, Lw. 1903). Rozwinął w nim swe poglądy o szczególnej roli wychowania służącego sprawie moralnego odrodzenia, a także sformułował program reformy szkół w Galicji, kładąc nacisk na praktyczne zainteresowania i aktywność młodzieży oraz powiązanie nauczania z potrzebami narodu.
Sytuacja S-ego jako przedsiębiorcy pogarszała się w tym czasie coraz bardziej. Przyczyniały się do tego nietrafione inwestycje oraz kolejne kredyty w Galicyjskiej Kasie Oszczędności, udzielane przez zaprzyjaźnionego ze S-m jej dyrektora, Franciszka Zimę, przy pomocy tajemnie zakładanych fikcyjnych kont. Z powodu choroby serca S. znacznie też ograniczył działalność publiczną. Po rozwiązaniu w styczniu 1897 Rady Państwa zakończył działalność parlamentarną w Wiedniu i nie przyjął propozycji lwowskiej Izby Handlowo-Przemysłowej, by ponownie objąć mandat z jej ramienia. Od lipca t.r. do września 1898 był we Lwowie prezesem Tow. Pedagogicznego; na jego walnym zjeździe 20 VII 1897 w Stanisławowie wygłosił referat Szkoła ludowa i jej związek z wychowaniem narodowym (Myśli o odrodzeniu narodowym, Lw. 1903). Od marca 1898 był we Lwowie prezesem Tow. Politechnicznego. Wspólnie z Antonim Potockim utworzył w Krakowie i redagował t.r. serię wydawniczą „Czytelnia Polska”; w jej ramach ukazało się czternaście pozycji, głównie powieści Józefa Ignacego Kraszewskiego i Ignacego Maciejowskiego-Sewera. Zajmował się stale działalnością dobroczynną, m.in. wspomagał finansowo od r. 1897 badania historyczne Wacława Sobieskiego i Stanisława Zakrzewskiego, a na początku r. 1898 (zapewne jeszcze przed polemikami wokół Dezynfekcji prądów europejskich) zasilił, przekazaną przez Sewera Maciejowskiego, subwencją 2 tys. złr. krakowskie „Życie”. Wiosną i latem t.r. przebywał na kuracji we Włoszech.
W styczniu 1899 kontrola Galicyjskiej Kasy Oszczędności wykazała zadłużenie S-ego na przeszło 5 mln złr. oraz wypłaty na fikcyjne konta. W lutym t.r. zostało w tej sprawie wszczęte śledztwo. Dn. 4 II złożył S. mandat do Sejmu Krajowego oraz prezesurę Związku Stowarzyszeń Zarobkowych i Gospodarczych we Lwowie; w lutym odszedł też z funkcji wiceprezesa Krajowego Tow. Naftowego. Dn. 21 II zrezygnował z wydawania „Słowa Polskiego”. Zakończył również działalność w komisji egzaminacyjnej Wydz. Chemii Technicznej lwowskiej Szkoły Politechnicznej, w Państw. Radzie Kolejowej, w Tow. Politechnicznym oraz w Radzie Muz. Narodowego w Rapperswilu. W toczącym się od 2 X do 27 XI procesie przed sądem przysięgłych we Lwowie przyjął odpowiedzialność za straty poniesione przez Galicyjską Kasę Oszczędności, ale odrzucił oskarżenia o udział w oszustwach dokonanych przez Zimę (który zmarł w areszcie śledczym przed rozpoczęciem procesu). Wobec uregulowania zadłużenia przez Wolskiego i Odrzywolskiego, którzy oddali cały swój majątek i koncern wartości 23 mln koron w sekwestr gwarancyjny, sąd 9 XI uniewinnił S-ego. Sprawa Galicyjskiej Kasy Oszczędności była jedną z najgłośniejszych afer swego czasu, stanowiąc wstrząs dla całego społeczeństwa. Atakowali S-ego odtąd m.in. Straszewicz i Stanisław Tarnowski, a nieprzychylne komentarze zamieszczały zwłaszcza „Czas”, „Przegląd Polski” i „Ruch Katolicki”. W obronie S-ego stanęli jednak Maciejowski, Bolesław Prus, Henryk Sienkiewicz i Władysław Rabski.
Przeżycia związane z procesem zrujnowały zdrowie S-ego; do dolegliwości sercowych dołączyła się choroba nerek. W grudniu 1899 wyjechał S. na leczenie nad Adriatyk do Abbacji (obecnie Opatija w Chorwacji). Po kilku miesiącach przeniósł się na dalszą kurację do Bad Nauheim w Niemczech, gdzie jego żona prowadziła polski pensjonat. Pracował nad nowym wydaniem Nędzy Galicji, uwzględniającym postęp kraju w ostatnich latach, nie zdążył go jednak ukończyć. Zmarł 31 X 1900 w Bad Nauheim, został pochowany 2 XI na tamtejszym cmentarzu. Z inicjatywy Krajowego Tow. Naftowego ciało S-ego sprowadzono do Lwowa i złożono 26 IV 1902 na cmentarzu Łyczakowskim. W r. 1904 na grobie wzniesiono ze składek społecznych pomnik dłuta Grzegorza Kuźniewicza w kształcie piramidy (z głazów karpackich) zwieńczonej rzeźbą orła z rozpostartymi skrzydłami oraz ustawionym na cokole, odlanym z brązu popiersiem S-ego (zachowany).
W małżeństwie z Heleną Karoliną z Wolskich (1858–1920) miał S. sześcioro dzieci: Stanisława Wiktora (zob.), Florę (Florentynę) (zob.), Eleonorę (zob. Plutyńska Eleonora), Witolda (1888–1914), porucznika I Brygady Legionów Polskich, poległego 24 XII w bitwie pod Łowczówkiem, Wandę (zob.) i Zofię (1891–1973), zamężną za Stefanem Szumanem, lekarzem i psychologiem, profesorem UJ. Siostrzeńcem S-ego był Marian Smoluchowski (zob.).
Po śmierci S-ego rodzina planowała wydać w trzech tomach jego Pisma i przemówienia, jednak z edycji tej ukazał się tylko tom pierwszy: zebrane przez Helenę Szczepanowską i Antoniego Plutyńskiego Myśli o odrodzeniu narodowym (Lw. 1903, 1907, wyd. 3, Lw.–W. 1923, ze wstępem syna, Stanisława Wiktora „Zarys życia i prac Stanisława Prus Szczepanowskiego”) oraz tom trzeci: O samodzielność kraju (Lw. 1912), gromadzący m.in. jego wystąpienia parlamentarne. Wydano też prace: Idea polska wobec prądów kosmopolitycznych razem z Aforyzmami o wychowaniu (Lw. 1901) oraz O polskich tradycjach w wychowaniu (Lw. 1912). Syn S-ego Stanisław Wiktor opublikował w Londynie zbiór Walka narodu polskiego o byt (1942, 1943), będący właściwie czwartym i piątym wydaniem Myśli o odrodzeniu narodowym (ze wstępem z wyd. trzeciego). Po drugiej wojnie światowej ukazały się dwa wybory prac S-ego: Idea polska (W. 1987) z przedmową Stanisława Borzyma oraz Idea polska wobec prądów kosmopolitycznych (L. 1988) ze wstępem Stanisława Jedynaka. W dwudziestopięciolecie śmierci S-ego Krajowe Tow. Naftowe zorganizowało 17 I 1926 we Lwowie uroczystą akademię, a „Słowo Polskie” poświęciło jego pamięci numer 22 z t.r. (23 I 1926). W r. 1972 Tow. Miłośników Ziemi Kościańskiej zorganizowało sesję naukową i opublikowało opracowanie „Stanisław Szczepanowski. W 125 rocznicę urodzin” (Kościan 1973).
Do myśli S-ego nawiązywał Wincenty Lutosławski („Wykłady jagiellońskie” <1901–1902>), Tadeusz Miciński („Do źródeł duszy polskiej” <1906>), a także Górski („Monsalwat” <1908>). Kultywowaniu m.in. jego dorobku poświęcono miesięcznik „Odrodzenie”, wydawany w l. 1903–6 we Lwowie z inicjatywy Zofii Odrzywolskiej i Jana Adamowicza (Pilińskiego), zwłaszcza ukazującą się na tych łamach publicystykę Andrzeja Baumfelda (później Boleskiego). Wychowawczą rolę literatury podkreślali za S-m zarówno Wilhelm Feldman, jak Ignacy Chrzanowski. Losom S-ego poświęcił Sewer-Maciejowski dwie powieści: „Nafta” (1894) i „Ponad siły” (1900). Miciński wprowadził go do swej powieści „Nietota” (1910). S. jest też prototypem głównego bohatera dramatu Feldmana „Czyste ręce” (1901).
Britanica. Edycja polska, P. 2004 XLI (portret rys.); Encyklopedyczny słownik sławnych Polaków, Red. J. Borowiec, W. 1996; Estreicher w. XIX, IV; Gazda Z., Słownik biograficzny ekonomistów polskich od XIII wieku do połowy wieku XX, Kielce 1998; Nicieja, Łyczaków (fot. popiersia nagrobnego); PSB (Adamowicz Jan, Odrzywolski Kazimierz, Potocki Antoni <1867–1939>, Sobieski Wacław); Słown. Geogr. (Słoboda Rungurska); Słown. pionierów techn.; Słown. pol. tow. nauk., II cz. 2, III; Słown. pseudonimów, IV; Słown. techników, z. 9; Słownik biograficzny historii Polski, Wr. 2005 II; Słownik biograficzny statystyków polskich, W. 1998 (fot.); Wybitni Polacy XIX wieku. Leksykon biograficzny, Kr. 1998 (fot.); – Bocheński A., Wędrówki po dziejach przemysłu polskiego, W. 1969 II 263–9 (portret rys.); Bogunia-Paczyński A., Misjonarze, nie fabrykanci. Setna rocznica śmierci Stanisława Szczepańskiego i Kazimierza Odrzywolskiego, „Dzien. Pol.” 2000 nr 253 s. 34 (fot.); Buszko J., Polacy w parlamencie wiedeńskim 1848–1918, W. 1996; Cząstka J., Nafta w Polsce, Kr. 1972 s. 15–16; Demel J., Stosunki gospodarcze i społeczne Krakowa w latach 1853–1866, Wr.–Kr. 1958; Fabiański J., Rozwój polskiego wiertnictwa i wydobywania ropy i gazu, „Przem. Naftowy” R. 4: 1929 s. 327; Galicja w dobie autonomicznej (1850–1914). Wybór tekstów, Oprac. S. Kieniewicz, Wr. 1952; Grodziński S., Wzdłuż Wisły, Dniestru i Zbrucza, Kr. 1998; Grodziski, Sejm Krajowy, I–II; Hist. Nauki Pol., IV cz. 1–3; Historia polskiego przemysłu naftowego, Red. R. Wolwowicz, Brzozów–Kr. 1995 I–II (fot., fot. nagrobka); Jaracz C., Ludzie polskiej nafty. Stanisław Szczepanowski (1846–1900), „Wiek Nafty” 2001 nr 2 s. 5–9 (fot., fot. grobowca); Jarowiecki J., Dzieje prasy polskiej we Lwowie do 1945 roku, Kr.–Wr. 2008; Jaworski W., Teoretyczne aspekty problematyki narodowej w publicystyce Stanisława Szczepanowskiego, „Zesz. Nauk. Akad. Górn.-Hutniczej im. Stanisława Staszica” 1980 nr 781, S. Zagadnienia Społ.-Polit., z. 20 s. 79–91; Kieniewicz S., Dramat trzeźwych entuzjastów. O ludziach pracy organicznej, W. 1964 (fot.); Kowalik T., Stanisław Szczepanowski – ekspert rozwoju gospodarczego, „Kwart. Hist. Nauki i Techn.” R. 13: 1968 nr 2 s. 349–65; Krzyżanowski J., Sienkiewicz i Szczepanowski, w: Pokłosie Sienkiewiczowskie, W. 1972 s. 526–37; Kuberski L., Stanisław Szczepanowski 1846–1900. Przemysłowiec. Polityk. Publicysta, Opole 1977 (bibliogr., fot.); Maciejowski A., Zarys pracy społecznej i narodowej Stanisława Szczepanowskiego w 70-tą rocznicę jego urodzin, Płock 1916; Margold S., W rocznicę śmierci śp. Stanisława Szczepanowskiego, „Dwutyg. Naftowy” R. 2: 1925 nr 32 s. 31–2; [Mirski J.] Kretz, Stanisław Szczepanowski jako apostoł edukacji narodowej, P. 1926; Obraz liter. pol. XIX i XX w., S. 5; Olszewski S., Ważniejsze momenty z działalności Krajowego Towarzystwa Naftowego w czasie od 15 sierpnia 1881 do maja 1900 r., „Przem. Naftowy” R. 4: 1929 s. 304; Ostaszewski J., Rozwój przemysłu naftowego w Polsce, „Nafta” R. 2: 1953 nr 7–8 s. 206; Plutyński A., Inżynier Wacław Wolski (1865–1922), „Kwart. Hist. Nauki i Techn.” R. 5: 1960 nr 3/4 s. 397–402; Politechnika Lwowska 1844–1945, Wr. 1993; Popławski Z., Dzieje Politechniki Lwowskiej 1844–1945, Wr. 1992; Programy i dyskusje literackie okresu Młodej Polski, Oprac. M. Podraza-Kwiatkowska, Wr. 2000; Przemysł naftowy w Polsce, Oprac. S. Bartoszewicz i in., Lw. 1929 s. 6–9 (fot.); [Rec. wyboru prac S-ego Idea polska, W. 1987]: „Kwart. Hist. Nauki i Techn.” R. 29: 1989 nr 1 s. 150–3 (S. Brzozowski); Rymar L., Galicyjski przemysł naftowy, Kr. 1915 s. 17; Stanisław Szczepanowski. Życie i działalność, Oprac. J. Chromik, A. Kiełczewski, W. 1935 (fot.); Sulimirski S., Stanisław Szczepanowski, „Przem. Naftowy” R. 4: 1929 s. 324–5; Szajnocha W., Przemysł górniczy galicyjski na wystawie krajowej w Krakowie w r. 1887, Lw. 1878 s. 25, 28; Terlecki R., Oświata dorosłych i popularyzacja nauki w Galicji w okresie autonomii, Wr. 1990; Weiss T., Romantyczna genealogia polskiego modernizmu, W. 1974; Wierzbicki E., Z działalności parlamentarnej Stanisława Szczepanowskiego w latach 1880–1900, „Studia Hist.” R. 30: 1987 z. 1 s. 55–71; Wojna J., Stanisław Szczepanowski kontynuator dzieła Ignacego Łukasiewicza, „Nafta” 1956 nr 10; Zawiszyna M., Stanisław Szczepanowski. Szkic, Lw. 1907; – Bartoszewicz S., Wspomnienia z przemysłu naftowego 1897–1930, Lw. 1934 s. 1–4; Bogdanowicz M., Wspomnienia, Oprac. J. Gintel, Kr. 1959 II; Chłędowski K., Pamiętniki, Oprac. A. Knot, Wr. 1951 I–II; Daszyński I., Pamiętniki, Red. K. Trawińska, W. 1957 I 27–30, 84–6, 99–100; Grabski S., Pamiętniki, Oprac. W. Stankiewicz, W. 1989 I 88, 346; Motty M., Przechadzki po mieście, Oprac. Z. Grot, W. 1957 I–II; Mowa wygłoszona przez o. Aleksandra Wójcika gwardiana z Przeworska w czasie żałobnego nabożeństwa we Lwowie za dusze ś.p. Stanisława Szczepanowskiego i Kazimierza Odrzywolskiego, Kr. 1900; Vincenz S., Na wysokiej połoninie. Barwinkowy wianek, W. 1983 s. 182–4, 552–3; – Nekrologi i wspomnienia pośmiertne: „Czas” 1900 nr 269, „Czas. Techn.” R. 18: 1900 nr 23 s. 285–6 (T. Fiedler, fot.), R. 20: 1902 nr 97 s. 139–40, „Dzien. Pol.” 1900 nr 304, „Gaz. Lwow.” 1902 nr 97, „Gaz. Narod.” 1900 nr 304, „Głos Narodu” 1900 nr 250, „Kraj” 1900 nr 43 (dod. „Dział Ilustr.”) s. 580 (fot.), „Kur. Lwow.” 1900 nr 304, „Nowa Reforma” 1900 nr 251, „Słowo Pol.” 1900 nr 511, 1902 nr 199, 202; – B. Jag.: rkp. Przyb. 111/97 (Genealogia – Wolscy, Szczepanowscy, Smoluchowscy i rodziny spokrewnione); – Mater. Red. PSB: Życiorysy nafciarzy. Teka Kazimierza Mińskiego.
Stanisław Tadeusz Sroka